Historia

Osadnictwo na terenach Jaworzna obecne było od wieków. Pozostałości po grodzisku, na górze o tej samej nazwie, datowane są na okres kultury łużyckiej (ok 1350-400 p.n.e.). Przeprowadzone badania świadczą również o obecnym osadnictwie w okresie wczesnego średniowiecza. Mała ilość reliktów archeologicznych niestety nie dostarcza bardziej szczegółowych informacji. Pierwsze zapiski o Jaworznie pochodzą ze średniowiecza, a dokładnie z roku 1229. Przez wieki Jaworzno było niewiele znaczącą osadą rolniczą należącą do regionu Małopolski. Mimo, iż obecnie Jaworzno należy do województwa śląskiego, począwszy od XII wieku aż do roku 1922 rzeka Przemsza była granicą między Małopolską a Górnym Śląskiem (później także granicą państwa).

W roku 1335 założono w Jaworznie parafię, której patronem został św. Wojciech. Przez długie lata kościół ten służył nie tylko mieszkańcom Jaworzna, ale także okolicznym wsiom (późniejsze dzielnice). Po niedługim okresie przynależności prywatnej (ród Gryfitów), Jaworzno zostało własnością biskupów krakowskich i wchodziło w skład klucza sławkowskiego. Już od średniowiecza eksploatowano mineralne bogactwa jaworznickiej ziemi. Początkowo było to srebro i ołów z galeny, a później także cynk i żelazo. Działalność ta odcisnęła swoje piętno w toponimice (nazewnictwo miejsc, np. dzielnica Stara Huta czy Galmany). Warto wspomnieć również rok 1767, w którym to, za sprawą Stanisława Augusta Poniatowskiego, założono w Szczakowej, pierwszą na terenie ówczesnej Polski, kopalnię węgla kamiennego. Oczywiście Jaworzno i okoliczne wsie pozostawały w dalszym ciągu przede wszystkim osadami rolniczymi. O przemysłowym charakterze naszego miasta zdecydował dopiero wiek XIX wraz z gwałtowną industrializacją.

Początek XIX wieku to czas dziejowego niepokoju i częstych zmian politycznych. 
Po III rozbiorze i upadku Polski, Jaworzno znalazło się w zaborze austriackim. Wkrótce, wraz z wojnami napoleońskimi w latach 1809-1815, znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego, a w latach 1815-1846 stanowiło część formalnie niepodległej Rzeczypospolitej Krakowskiej. Po nieudanym powstaniu krakowskim w roku 1846, Jaworzno zostało wcielone do zaboru austriackiego i pozostało jego częścią aż do końca Pierwszej Wojny Światowej. Warto również wspomnieć, że granice Jaworzna wyznaczały tzw. Trójkąt Trzech Cesarzy – miejsce styku granic trzech zaborców: Rosji, Prus i Austrii.

Na wiek XIX przypada bardzo intensywny rozwój gospodarczy. Proces ten został dodatkowo wzmocniony po wybudowaniu w roku 1847 kolei łączącej Kraków i Górny Śląsk. Warto zauważyć, że linia ta ze względów technicznych nie przechodziła przez samo Jaworzno, a tylko przez późniejszą dzielnicę – Szczakową. Ze względów tych, Jaworzno nie posiadało i nie posiada do dzisiaj w swoim centrum stacji kolejowej na ważnej linii. Głównym bogactwem eksploatowanym w Jaworznie był węgiel. Jego wydobycie w Jaworznie stanowiło 84% w całej Galicji. W roku 1898 w Jaworznie powstała pierwsza elektrownia. Inne ważne zakłady przemysłowe to: Fabryka Bieli Cynkowej, Fabryka Sody Amoniakalnej (później huta szkła okiennego), Garbarnia. W roku 1916 powstały Zakłady Azotowe “Azot”. Ich pierwszym dyrektorem był Ignacy Mościcki, który opracował również technologię produkcji. Prawa miejskie Jaworzno otrzymało dopiero w roku 1901. Do tej zmiany miejscowość aspirowała już pół wieku wcześniej, lecz zawirowania związane z nieudanym powstaniem krakowskim i zmiany administracyjne skutecznie to uniemożliwiły.

Po klęsce Polski w Kampanii Wrześniowej Jaworzno zostało wcielone do Rzeszy. Ze względu na przyjętą przez Niemców taktykę oszczędzania śląskiego przemysłu, Jaworzno uniknęło większych zniszczeń. Okres okupacji był wypełniony tragicznymi procesami związanymi ze zbrodniczą działalnością reżimu nazistowskiego. Cała populacja jaworznickich Żydów została wywieziona na roboty, bądź do obozów zagłady. Wywózek nie uniknęli również Polacy, z których większość nie powróciła już do rodzinnego miasta. Jaworznicki przemysł był eksploatowany w rabunkowy sposób, siłą więźniów utworzonego podobozu Auschwitz. Jaworzno wyzwolone zostało w styczniu 1945 roku. Było jednym z ważnych punktów oporu na rubieżach Śląska. W planach Niemców była obrona do ostatnich sił, a w przypadku klęski zniszczenie całego miejskiego przemysłu. Na szczęście udało się tego uniknąć i Jaworzno nie ucierpiało znacząco podczas wyzwolenia.

Okres powojenny to przede wszystkim czas odbudowy zniszczeń, a później także intensywna industrializacja. Wiodącą gałęzią przemysłu było wydobycie węgla i produkcja energii elektrycznej. Spowodowało to intensywny napływ ludności oraz rozbudowę osiedli mieszkaniowych. W latach 70. do Jaworzna przyłączono okoliczne wsie i miasteczka (Dąbrowa Narodowa, Szczakowa, Byczyna, Jeleń, Ciężkowice, Długoszyn). W ten sposób powstał specyficzny i aktualny do dzisiaj układ przestrzenny naszego miasta. Od Centrum rozchodzą się koncentrycznie ułożone dzielnice, pomiędzy którymi znajdują się nieużytki (rzadziej już dzisiaj pola uprawne) oraz lasy. W ten sposób powierzchnia Jaworzna wzrosła do ponad 150 km² (4. miejsce w obecnym Województwie Śląskim, 13. miejsce w kraju). W roku 1975 Jaworzno zostało odłączone od województwa krakowskiego i ze względu na przemysłowy charakter, włączone do województwa katowickiego. Reforma z roku 1999 nie przywróciła Jaworzna do Małopolski – miasto definitywnie zostało powiązane z Górnym Śląskiem.