Judaica

Początki osadnictwa żydowskiego w Jaworznie i Szczakowej sięgają przełomu XVII i XVIII wieku. Źródła, pochodzące z 1748 roku, wymieniają imiennie jedynie 15 Żydów, którzy wraz ze swymi rodzinami mieli się osiedlić w Szczakowej i Ciężkowicach. W 1765 roku było ich już około 30, a w 1783 roku, na całym obszarze parafii jaworznickiej, było 55 obywateli wyznania mojżeszowego. Liczba Żydów na terenach dzisiejszego miasta Jaworzno nieustająco rosła. Na początku okupacji niemieckiej w Jaworznie, według spisów hitlerowskich z 30 grudnia 1939 roku, stanowili (na 24 231 mieszkańców) grupę 3 681 osób. W 1940 roku w Szczakowej było jeszcze 113 rodzin żydowskich – w sumie 489 osób. Gdy 17 stycznia 1945 roku przeprowadzono ostatni rejestr okupacyjny, wykazał on, że wśród 19 395 mieszkańców Jaworzna nie było już ani jednego Żyda. Wiadomo jednak, że po zakończeniu II wojny światowej powróciło kilku – ci, którzy przeżyli koszmar Holokaustu.

Dzieje społeczności żydowskiej w Jaworznie przed wybuchem II wojny światowej

Pierwsi osadnicy wyznania mojżeszowego w Jaworznie byli w większości wykwalifikowanymi rzemieślnikami. Dzierżawili między innymi miejscowe karczmy i browary, ale byli także krawcami i pasamonicami (rzemieślnikami, wytwórcami pasów, pasków, frędzli oraz taśm do obrębiania i zdobienia sukien). W okresie przedrozbiorowym Żydzi ze Szczakowej podlegali kahałowi będzińskiemu, inaczej mówiąc – żydowskiej gminie będzińskiej. Po trzecim rozbiorze sytuację prawną ludności żydowskiej Jaworzna i Szczakowej określał dekret cesarza austriackiego Józefa II, wydany w 1789 roku, na podstawie patentu tolerancyjnego z dnia 13 października 1781 roku. Po wejściu tych miejscowości w skład Księstwa Warszawskiego ich mieszkańcy podlegali jego prawom, natomiast po Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku życie religijne Żydów określał statut, urządzający starozakonnych w Wolnym Mieście Krakowie. 
 

W 1817 roku Szczakowa została włączona do żydowskiej gminy w Chrzanowie. Żydzi w Jaworznie i Szczakowej już wcześniej byli członkami gminy chrzanowskiej. Niemniej jednak pragnęli zmiany przynależności gminnej, a głównym tego powodem była zbyt duża odległość do Chrzanowa, co znacznie utrudniało im wykonywanie codziennych praktyk religijnych.

Wzrost rangi społeczności żydowskiej, handel i polityka

W XIX wieku, a zwłaszcza w jego drugiej połowie, nastąpiły znaczne zmiany odnośnie społeczności żydowskiej. Okres rozwoju przemysłu przyczynił się także do sporej aktywności żydowskiej finansjery. Jednym z przykładów jest przyjęcie w 1871 roku rządowych kopalń w Jaworznie i Niedzieliskach, które wykupiło Gwarectwo Jaworznickie, dzięki wsparciu finansowemu braci Guttmanów, Oppenheima i Maksymiliana Springer-Schollera, płacąc wówczas rządowi znaczną sumę 2 100 000 zł. Status społeczny żydowskiej społeczności Jaworzna i okolic, poprzez swą siłę gospodarczą na tyle się umocnił, by znaleźć odzwierciedlenie także w radzie Jaworzna i Szczakowej. W 1913 roku ukonstytuowała się nowa rada miasta, składająca się 36 członków – wśród radnych było 3 Żydów ortodoksów. Asesorami w Jaworznie byli wówczas Zygmunt Bester i Eliasz Mandelbaum.

W okresie międzywojennym pozycja gospodarcza Żydów w Jaworznie i Szczakowej uległa znacznemu umocnieniu. Efektem tego było zdominowanie handlu przez przedsiębiorstwa należące do Żydów. Przed wybuchem II wojny światowej w samej Szczakowej w rękach żydowskich znajdowało się 26 sklepów, 20 zakładów usługowych, 3 restauracje, rozlewnie piwa oraz wytwórnia wody sodowej.
 

W Jaworznie społeczność żydowska zamieszkiwała i prowadziła działalność między innymi na ulicach: Grunwaldzkiej, Królowej Jadwigi, Słowackiego, Mickiewicza, Stojałowskiego, Pocztowej oraz przy Rynku Głównym. Ich główną domeną było przetwórstwo spożywcze, zwłaszcza piekarnictwo. Największe udziały w tym względzie należały do rodzin Gross, Gerstner, Schöntal i Borstein. Na obszarze Szczakowej do rodzin żydowskich (m. in. Hirsch, Gerstner i Rozner) należało pięć działających piekarń (czyli wszystkie w tamtym czasie). W rękach rodzin żydowskich znajdowały się wówczas także rzeźnia i garbarnia. Poza tym zajmowali się oni przede wszystkim handlem różnymi towarami. Ich nowa ranga społeczna pozwoliła na swoiste odseparowanie się od gminy żydowskiej w Chrzanowie. W okresie międzywojennym Jaworzno utrzymywało zatem dwóch miejscowych rabinów oraz dwóch rzezaków, ponadto prowadzono cmentarz, łaźnię rytualną, synagogę przy ulicy Stojałowskiego oraz trzy domy noclegowe. W Szczakowej natomiast działała synagoga Ner Tamid.

Znacząca pozycja gospodarcza Żydów w Jaworznie i Szczakowej w tymże okresie przełożyła się także na życie polityczne. Ich obecność w radach stała się jeszcze bardziej widoczna – liczba członków wzrosła w Jaworznie z trzech do dziesięciu. W Szczakowej w 1926 roku w radzie także było dziesięciu Żydów – ośmiu ortodoksów i dwóch syjonistów.

Żydowskie organizacje młodzieżowe

Społeczność żydowska w Jaworznie i Szczakowej tworzyła także różnego rodzaju organizacje polityczne i stowarzyszenia społeczne. Od 21 kwietnia 1933 r. istniały młodzieżowe sekcje “Augdat Israel” (Związek Izraela). Rozpoczęły swą działalność również dwie organizacje młodzieżowe: “Cerej Mizrachi” i “Haszomer Hadati”. Syjoniści zaś utworzyli w Szczakowej harcerską grupę “Agudat Hanoar Haiwiri” (Związek Młodzieży Hebrajskiej), która oficjalną działalność rozpoczęła w styczniu 1932 roku. Ze względu na pogarszającą się sytuację polityczną i widmo zbliżającej się II wojny światowej, w 1938 roku w Jaworznie powstała organizacja “Zebeiun”, wspomagająca ewentualne powroty młodzieży żydowskiej do Palestyny.

Żydowskie organizacje społeczno-kulturowe

Społeczność żydowska utworzyła również cały szereg organizacji o charakterze religijnym, kulturalnym, sportowym i charytatywnym. Działalność charytatywna polegała według jednej z najważniejszych zasad judaizmu, na pomocy biednym Żydom. W tym celu powstała w 1930 roku organizacja “Gemilut Chesed” (dobry uczynek, dobroczynność, akt miłosierdzia). Jej zadaniem było sprawowanie opieki nad ubogimi Żydami w Szczakowej. W Jaworznie zaś działało stowarzyszenie “Chesed Emes”, o tym samym charakterze. Oprócz niesienia pomocy ubogim, organizacje te zajmowały się również grzebaniem zmarłych, nieposiadających rodziny i wystawianiem im nagrobków. Jedną z najważniejszych organizacji charytatywnych w tamtym okresie była także “Bikkur Cholim” (odwiedzanie i pielęgnowanie chorych). Środki finansowe na potrzeby funkcjonowania tychże organizacji pochodziły zazwyczaj ze zbiórek i darowizn. Tężyznę fizyczną natomiast miało propagować, działające w Jaworznie od 1932 roku, żydowskie towarzystwo sportowe “Makkabi”. Z kolei wiedzę, kulturę i rozwój czytelnictwa miała rozpowszechniać, działająca w Szczakowej biblioteka i czytelnia “Hatikwa”.

Szkolnictwo żydowskie

Jeśli chodzi o tradycje szkolnictwa żydowskiego w Jaworznie, to ich początki sięgają lat dziewięćdziesiątych XVIII w. Z pierwszych źródłowych wzmianek wiadomo, że w tym czasie we wsi Szczakowa działał nieznany z imienia bakałarz. W 1812 roku z kolei zamieszkał we wsi Jaworzno, niespełna trzydziestoletni, nauczyciel wyznania mojżeszowego – Joachim Szynwald. W Jaworznie istniała również, dostępna wyłącznie dla chłopców, ortodoksyjna szkoła “Cheder”, mieszcząca się w budynku przy dzisiejszej ulicy ks. Stojałowskiego. W 1923 roku uczyło się tam 13 chłopców, a kierownikiem tejże szkoły był Chaim Samuel Liebling. Drugi, lecz nielegalnie prowadzony przez Markusa Hollander, “Cheder”, znajdował się przy ulicy Królowej Jadwigi 868, w sąsiedztwie synagogi. Dla dziewcząt prowadzona była w Jaworznie żeńska ortodoksyjna odmiana szkoły “Cheder”, o nazwie “Bejt Jakow”, aczkolwiek dopiero w okresie międzywojennym. Tego rodzaju placówka działała w Jaworznie wtedy na styku dzisiejszych ulic Grunwaldzkiej i Królowej Jadwigi. W “Bejt Jakow” pracowała tylko jedna nauczycielka – była nią Haja Goldfaden, absolwentka Seminarium Nauczycielskiego w Krakowie. Sam ten fakt świadczy o tym, że dziewczęta odbierały edukację na wysokim poziomie. Program nauczania nie różnił się bowiem od programu obowiązującego w szkołach krakowskich. Do ogólnego programu nauczania dołączono jedynie wiedzę z religii i historii żydowskiej oraz modlitwy.